ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 9، آذر 1402 ، شماره پی در پی 91

نماد در داستان کوتاه مدرن فارسی (داستانهای 1340 تا 1357)

صفحه (55 - 76)
علی حیات‌بخش ، فرهاد درودگریان (نویسنده مسئول)، مصطفی گرجی
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: داستان کوتاه فارسی در بازۀ زمانی 1340 تا 1357 (به استناد آثار منتشرشده و نظر پژوهشگران ادبیات)، شاهد بیشترین «داستانهای مدرن» بوده است؛ تا جایی که باید این دوره را «دورۀ داستان کوتاه مدرن فارسی» برشمرد. نوع جهان‌بینی و بیان نویسندگان داستان مدرن بگونه ای است که آثار آنان اغلب شفاف و صریح نیست و با ابهاماتی همراه است؛ به همین جهت بهره گیری از شگردهای مختلف برای شیوۀ بیان، برای نویسندۀ مدرن اهمیت مییابد که یکی از مهمترین آنها، شگرد «نمادپردازی» است. در این پژوهش با توجه به اهمیت «نماد» در داستان کوتاه مدرن فارسی، بویژه در بازۀ زمانی 1340 تا 1357، آثار چهار نویسنده، به نمایندگی از چهار طیف فکری مورد بررسی و تحلیل نمادشناسانه قرار میگیرد.

روش مطالعه: این بررسیها با استناد به مراجع و کتب علوم اجتماعی، روانشناسی، نشانه شناسی، نمادشناسی و... صورت گرفته است که طی آن آثار ابراهیم گلستان به نمایندگی از داستانهای ذهنی-روانی، آثار غزاله علیزاده به نمایندگی از داستانهای عرفانی، آثار بهرام صادقی به نمایندگی از داستانهای اجتماعی-طنز تلخ، و آثار ابراهیم رهبر به نمایندگی از داستانهای شهری-اقلیمی، مورد بررسی قرار گرفته اند که این بررسی شاملِ تحلیل هفت کتاب و 68 داستان است.

یافته ها: با توجه به بررسیها، جدولها و آمارهای تحلیلی که در پیوست مقاله ارائۀ میشود، باید گفت بسامد استفاده از «نماد» در داستانهای کوتاه مدرن، گسترده است. اصولاً داستان کوتاه مدرن، به جهت ایجاز و ابهامی که دارند، محل مناسبی برای زایش نماد و سمبل هستند.

نتیجه گیری: هرچه داستان‌ کوتاه مدرن درونگراتر باشد، بسامد نماد در آن‌ بیشتر است؛ به همین جهت داستانهای عرفانی مدرنِ غزاله علیزاده، نمادخیزترین داستانها را در خود جای‌ داده اند. با همین استدلال، داستانهای ذهنی و روانی ابراهیم گلستان، به میزان چشمگیری از نماد بهره برده اند. در آثار متعدد بهرام صادقی نیز، به فراخور فضای داستان، با نمادپردازی نویسنده مواجه هستیم. ابراهیم رهبر در دو کتابی که آثار توصیفی و برونگرا دارد، نمادپردازی کمتری انجام میدهد، اما در اثر دیگرش، که درونمایۀ آن درگیری با مصائب زندگی کارمندی در تهران است، بیشتر از نماد بهره برده است.

کلمات کلیدی
داستان کوتاه , مدرن , نماد , ابراهیم گلستان , غزاله علیزاده , بهرام صادقی , ابراهیم رهبر.

• اوتس، جویس کارول. (1377). طبیعت داستان کوتاه در فنون آموزش داستان کوتاه. ترجمه و گردآوری رضا فرد. تهران: امیرکبیر، ص 20.
• پاینده، حسین. (1389). داستان کوتاه در ایران. جلد اول و جلد دوم: داستانهای رئالیستی و ناتورالیستی. تهران: نیلوفر، ج2، ص 133.
• پورنامداریان، تقی. (1367). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی، ص 14.
• جعفری، سیاوش. (1395). شعر نو در ترازوی تأویل. تهران: مروارید، ص 30.
• حداد، حسین. (1396). زیر و بم داستان، تجربه های نویسندگان ایران و جهان. دو جلد، تهران: علمی و فرهنگی، ص 415.
• داد، سیما. (1390). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چاپ پنجم. تهران: مروارید، ص 216.
• رهنما، تورج. (1353). «نقد بوف کور». مجله سخن، دوره 23، صص 492 – 506.
• رید، یان. (1376). داستان کوتاه. ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: نشر مرکز، ص 74.
• سیدحسینی، رضا. (1376). مکتبهای ادبی. چاپ سوم. تهران: نگاه، ص 539.
• شمیسا، سیروس (1383). بیان. چاپ ششم. تهران: میترا، ص 264.
• شمیسا، سیروس. (1387). فرهنگ اشارات. تهران: میترا، ص 217.
• شیری، قهرمان. (1395). جادوی جن‌کُشی، نقد و بررسی و شناختنامه هوشنگ گلشیری. تهران: ورا، ص 267.
• صدر، رؤیا. (1380). «طنز و قمقمه های خالی». نشریۀ کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش 44، ص 59.
• گرین، ویلفرد و دیگران. (1376). مبانی نقد ادبی. تهران: نیلوفر، ص 324.
• لیوتار، فرانسوا. (1387). وضعیت پست مدرن، گزارشی درباره دانش. ترجمۀ حسینعلی نوذری. چاپ سوم. تهران: گام نو، ص 23.
• مستور، مصطفی. (1379). مبانی داستان کوتاه. تهران: نشر مرکز، ص 7.
• مک کارتی، رگا. (1386). «استفاده از نماد در داستان کوتاه». ترجمۀ کاوه فولادی نسب، مجله رودکی، شماره 18، ص 28.
• میرصادقی، جمال. (1394). چگونه میتوان داستان نویس شد؟ تهران: سخن، ص 207.
• میرصادقی، جمال. (1382). ادبیات داستانی در ایران زمین. تهران: امیرکبیر، ص 12.
• میرصادقی، جمال. (1392). جهان داستان ایران. تهران: اشاره، ص 17.
• میرصادقی، جمال. (1395). واژه نامه هنر داستان نویسی، ویرایش سوم. تهران: کتاب مهناز، ص 116.
• میرعابدینی، حسن. (1380). هشتاد سال داستان کوتاه ایرانی. سه جلد، تهران: کتاب خورشید، ص 10.
• یونگ، کارل گوستاو. (1352). انسان و سمبولهایش. ترجمۀ ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر، ص 23.